Biuro prasowe UNIQA

• Co piąty uczeń w Polsce postrzega siebie jako osobę neuroatypową – i znacznie częściej niż rówieśnicy doświadcza wykluczenia czy przemocy.
• Z niewybrednymi żartami spotyka się ponad 16 proc. z nich, z izolowaniem z grupy – więcej niż 15 proc., a  z plotkami i kłamstwami – ponad 14 proc.
• Nie brakuje też popychania czy bicia – agresja fizyczna wobec tej grupy występuje nawet pięciokrotnie częściej niż wobec kolegów neurotypowych.
• Takie wnioski płyną z największego w Polsce badania osób neuroatypowych, obejmującego ponad 12,8 tys. uczniów z 88 szkół ponadpodstawowych.

Raport „Bullying – perspektywa osób neuroatypowych. Szkolne doświadczenia w neuroróżnorodności” powstał w ramach drugiej edycji projektu „Przerwij krąg przemocy w swojej szkole”, realizowanego przez Uniwersytet SWPS, Fundację UNIQA i zespół RESQL. Jest kontynuacją badań nad przemocą rówieśniczą. Tym razem naukowcy skoncentrowali się na neuroróżnorodności w szkołach i doświadczeniach osób neuroatypowych.

– Mimo że termin „neuroróżnorodność” coraz częściej pojawia się w przestrzeni edukacyjnej i społecznej, brakowało dotąd pogłębionej refleksji nad tym, jak uczniowie neuroatypowi doświadczają życia szkolnego, zwłaszcza w kontekście przemocy i relacji społecznych. Wyniki naszych badań wskazują, że neuroatypowi uczniowie są bardziej narażeni na negatywne konsekwencje szkolnych doświadczeń, a ich odmienność staje się czynnikiem ryzyka. Dlatego niezbędne jest tworzenie otoczenia, w którym różnorodność będzie traktowana jako zasób, a nie źródło problemów – mówi dr Piotr Rycielski, psycholog z Uniwersytetu SWPS, współautor badania i systemu RESQL.

Badanie przeprowadzono wśród 12 834 uczniów z 88 szkół ponadpodstawowych z całej Polski, które przystąpiły do projektu „Przerwij krąg przemocy” w 2024 r. i wdrożyły system RESQL – narzędzie do rozwiązywania problemów z przemocą rówieśniczą. Jest to o tyle istotne dla wyników, że nauczyciele z tych szkół mają świadomość istnienia problemu bullyingu i starają się mu przeciwdziałać.

Co piąty uczeń deklaruje neuroatypowość

Neuroróżnorodność to pojęcie, które ma coraz większe znaczenie w debacie publicznej. Wskazuje na naturalne zróżnicowanie w sposobie funkcjonowania układu nerwowego, przetwarzania informacji o otoczeniu i innych osobach czy reagowania na bodźce. Podkreśla zróżnicowanie, unika natomiast kontekstu formalnej diagnozy klinicznej i medykalizacji terminu.

Wśród uczniów, tak jak w całym społeczeństwie, są osoby neuroatypowe, czyli takie, których układy nerwowe działają w nieco odmienny sposób. To nie tylko uczniowie z ADHD, w spektrum autyzmu czy z dysleksją, ale także np. tacy, którzy źle reagują na hałas czy przebodźcowanie. Aż 22 proc. badanych uczniów przyznało, że może należeć do osób neuroatypowych.

– Neuroatypowość to nie przeszkoda, lecz inny sposób doświadczania świata. Nie powinna prowadzić do wykluczenia, lecz inspirować do większej empatii. W Fundacji UNIQA, wspólnie z naszymi partnerami, aktywnie działamy na rzecz budowania szkół, w których każde dziecko – niezależnie od tego, jak odbiera rzeczywistość – może czuć się bezpieczne, rozumiane i wspierane. Realizujemy programy, które pomagają nauczycielom i rodzicom tworzyć środowisko otwarte na różnorodność i wrażliwość. Wierzymy, że tylko w atmosferze akceptacji i zrozumienia dzieci mają szansę w pełni rozwinąć swój potencjał – mówi Agnieszka Durst-Wilczyńska, prezeska Fundacji UNIQA.

Co ciekawe, w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców uczniowie znacznie częściej deklarują neuroatypowość (27,1 proc.) niż w mniejszych miejscowościach. Podobnie jest w przypadku deklaracji niebinarności (6,8 proc. w dużych miastach, podczas gdy średnia z badania w całym kraju wynosi 5,2 proc.).

Kopanie, bicie, wykluczanie

Z badania wynika, że uczniowie neuroatypowi doświadczają przemocy relacyjnej czterokrotnie częściej, a przemocy fizycznej nawet pięciokrotnie częściej niż ich bardziej typowi rówieśnicy. Przykładowo z nieprzyjemnymi żartami na swój temat spotkało się 16,5 proc. neuroatypowych nastolatków w porównaniu do 4,8 proc. pozostałych; z wykluczaniem z grupy odpowiednio – 15,3 proc. i 3,8 proc.; rozpuszczaniem plotek – 14,4 proc. i 3,9 proc.; zabieraniem rzeczy – 9,7 proc. i 3,4 proc.

– Widząc trudną sytuację osób neuroatypowych, cieszę się, że system RESQL może przyczynić się do poprawy ich sytuacji. Spójrzmy np. na takie zachowanie jak bicie i kopanie – w populacji w normie codziennie doświadcza takich zachowań 2 proc. uczniów, jednak wśród neuroatypowych aż 8 proc. Natomiast w szkołach, które nie wdrożyły systemu RESQL, bicia i kopania doświadcza 5,6 proc. dzieci w normie i aż 24,8 proc. uczniów neuroatypowych – mówi Krzysztof Rzeńca, prezes zarządu spółki RESQL.

Z badania wynika także, że uczniowie neuroatypowi są bardziej wyczuleni na reakcje nauczycieli i często mają poczucie, że doświadczają z ich strony działań o charakterze przemocowym. Częściej niż neurotypowi koledzy zauważają stosowanie obraźliwych słów ze strony pedagoga (24 proc. vs. 12 proc.) czy wyśmiewanie na forum grupy (30 proc. vs. 15 proc.).

Samotność – drugie oblicze neuroróżnorodności

Alarmujące są też dane dotyczące samotności osób neuroatypowych. 18,4 proc. z nich nie ma bliskiego przyjaciela.

– Przekłada się to na poczucie wyobcowania – nastolatki doświadczające uczucia głębokiej, wewnętrznej pustki to 5 proc., ale w grupie neuroatypowych to już 27,8 proc. – prawie sześć razy więcej! Podobnie, gdy spojrzymy na poczucie bycia odrzuconym przez grupę – 3,2 proc. w populacji w normie ma takie poczucie, a  w populacji neuroatypowych to już 19,5 proc.! Samotność to drugie oblicze neuroróżnorodności, czas coś z tym zrobić – mówi dr Radosław Kaczan, psycholog z Uniwersytetu SWPS i zespołu RESQL, współautor badania.

Brak energii, smutek i bóle głowy

Autorzy badania przyjrzeli się także samopoczuciu uczniów neuroatypowych. Okazuje się, że znacznie częściej niż klasowi koledzy zmagają się oni z brakiem energii, doświadczają depresji czy odczuwają takie somatyczne objawy stałego napięcia, jak bóle brzucha, bóle głowy, nudności, drętwienie kończyn.

– Chciałbym szczególnie zwrócić uwagę na problem zdrowia psychicznego i dobrostanu osób neuroatypowych. Ta grupa znacznie częściej doświadcza np. bólów głowy (41 proc. vs. 18,7 proc. u osób w normie) czy bólów pleców (48,7 proc. vs. 26 proc.). Częściej też deklaruje stany lękowe (45,6 proc. vs. 10 proc.), trudności z zasypianiem (50,7 proc. vs. 22,4 proc.). Jest to więc grupa wymagająca pomocy. Psychoedukacja, wsparcie emocjonalne, zasady higieny psychicznej – to pilnie potrzebna „apteczka pierwszej pomocy” – wskazuje dr Piotr Rycielski.

Rekomendacje: psychoedukacja i wsparcie emocjonalne

Twórcy raportu nie tylko diagnozują problem, ale także wskazują na rozwiązania, które mogłyby poprawić sytuację uczniów neuroatypowych i niebinarnych. Proponują, by poświęcać im większą uwagę i okazywać wsparcie emocjonalne.

– Widzimy, że dzieci i młodzież, które funkcjonują inaczej niż większość – na przykład poprzez neuroatypowość – częściej spotykają się z przemocą rówieśniczą. Dlatego tak ważne jest, żeby szkoła i bliskie otoczenie nie tylko reagowało, ale przede wszystkim zapobiegało takim sytuacjom. Edukacja i rozmowy pomagają lepiej rozumieć siebie i innych, co daje im większą odporność emocjonalną w trudnych momentach. Zaś wsparcie emocjonalne – pomaga przetrwać trudne chwile. W Fundacji UNIQA prowadzimy programy edukacyjne, warsztaty i działania prewencyjne, które pomagają uczniom, nauczycielom i rodzicom lepiej rozumieć neuroatypowość i wspólnie budować bardziej empatyczne środowisko szkolne – mówi Piotr Lipa, członek rady Fundacji UNIQA, członek zarządu UNIQA w Polsce.

Psycholożka dr hab. Małgorzata Wójcik, prof. USWPS, współautorka systemu RESQL, zwraca uwagę na budowanie przyjaznego klimatu w szkole. – Dobra klasa to taka, w której obowiązują jasne zasady, różnorodność jest traktowana jako wartość, a nauczyciel elastycznie dostosowuje metody pracy do potrzeb uczniów. Taki klimat sprzyja wszystkim – zwiększa dobrostan, zmniejsza liczbę konfliktów oraz wzmacnia zaangażowanie i motywację do nauki. Dlatego nie tylko badamy doświadczenia osób neuroatypowych, lecz także tworzymy narzędzia wspierające wychowawców w zarządzaniu grupą i budowaniu pozytywnej atmosfery w klasach, do których uczęszczają uczniowie i uczennice o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych i rozwojowych – podkreśla prof. Małgorzata Wójcik.

Autorzy raportu zalecają szkołom korzystanie z systemu RESQL. Narzędzie to wspiera wychowawców w zarządzaniu grupą i budowaniu pozytywnej atmosfery w klasach, do których uczęszczają uczniowie i uczennice o zróżnicowanych potrzebach edukacyjnych i rozwojowych. Dzięki RESQL możliwe jest deeskalowanie przemocy rówieśniczej i łagodzenie zaognionej sytuacji w szkole. Dziś ten system działa już w ponad 525 szkołach i obejmuje 240 tys. uczniów. Dzięki akcji Uniwersytetu SWPS, Fundacji UNIQA i RESQL „Przerwij krąg przemocy w swojej szkole” bezpłatnie wdrożyło go 200 szkół w całym kraju.

Raport „Bullying – perspektywa osób neuroatypowych. Szkolne doświadczenia w neuroróżnorodności” jest do pobrania na stronie.

Raport jest kontynuacją badań nad przemocą rówieśniczą, których pierwszą edycją było badanie „Obraz bullyingu w szkołach ponadpodstawowych”.